کتاب

موضوع  المناقب و المثالب : موضوع مثالب همانند مناقب نويسى در ميان نويسندگان و مورخان قديم رايج بوده و آثار زيادى در اين باره وجود دارد. قاضى نعمان مغربى عالم شيعى اسماعيلى هر دو موضوع را در كنار هم قرار داده و اثرى پديد آورده است. غالب مثالب نويسان شيعه به بيان بدى‏ هاى خلفا و دشمنان ائمه و در نگاهى عام به مثالب بنى اميه پرداخته اند و از مناقب و عظمت بنى هاشم ياد مى كنند. ‏كتاب مناقب و مثالب قاضى نعمان هم مشتمل بر ذكر مناقب بنى هاشم و از ميان ايشان اجداد و خاندان رسول خدا و اهل بيت آن حضرت است. مثالب ذكر شده در اين كتاب هم در باره بنى عبد شمس و خاندان ابو سفيان و بخصوص معاويه و عثمان و مروان و فرزندان اوست.

روش تأليف‏ المناقب و المثالب : قاضى نعمان اين كتاب را بر خلاف كتاب شرح الاخبار به شيوه حديثى نياورده و گزارش ها و حكايات را به صورت پيوسته ذكر مى كند. مؤلف سعى كرده در برابر هر نفر كه از او بدى‏ هايى ذكر كرده به خوبى‏ هاى شخص مقابل او بپردازد چنانكه در كتاب ديگرش شرح الاخبار مى نويسد: كتابى تاليف كرده ‏ام به نام مناقب و مثالب كه در آن فضيلت هاشم و فرزندانش در جاهليت و اسلام و برترى آنان بر عبد شمس و فرزندانش را بيان كرده‏ام. در اين كتاب موازنه را رعايت كرده و هر نفر را در برابر شخص ديگر آورده ‏ام. نام بردن قاضى نعمان از اين كتاب در اثر ديگرش ضمناً ترديد در باره انتساب آن به مؤلف را از بين مى برد.

هدف از نگارش‏ المناقب و المثالب : هدف نويسنده كتاب از مقدمه وى آشكار مى شود كه گويد بدعتى بدتر از اين نيست كه مفضول به منزله فاضل تلقى شود و جاى او را بگيرد و ثوابى بالاتر از آن نخواهد بود كه حق تبيين شود و شبهه رفع گردد.

جایگاه، شخصیت و زندگانی نعمان بن محمد تميمى‏ : ابو حنيفه، نعمان بن محمد بن منصور بن احمد بن حَيُّون تميمى مغربى، از دانشمندان بزرگ فرقه اسماعيليه در آغاز پيدايش آنان به شمار مى ‏آيد. وى در سال ۲۵۹ هجرى در مغرب و در خانواده ‏اى اهل علم به دنيا آمد. پدر او از علماى بزرگ اهل تسنن و پيرو مذهب مالكى بود و روايات فراوانى را روايت كرده است. نعمان از همان كودكى با روايات و علوم و معارف اسلامى آشنا شد و خود را آماده كرد تا يكى از دانشمندان جهان اسلام گردد. نعمان در آغاز پيرو مذهب مالكى بود ولى بعد تغيير مذهب داده و شيعه شد، اما در سلك فرقه اسماعيليه در آمد يعنى از آن گروه كه عقيده دارند اسماعيل فرزند امام جعفر صادق عليه السلام امام غائب است. البته برخى از علماى شيعه مانند علامه مجلسى او را شيعه مى ‏دانند و مى‏ گويند او در برابر سلاطين اسماعيليه تقيه می كرده است. قاضى نعمان شخصيتى دانشمند و داراى تأليفات فراوان است. او از مؤسسين فرقه اسماعيليه و قانونگذار آنان بوده و بنابر گفته روات فاطمى بدون مراجعه به امامان خود (يعنى علماى فاطمى) چيزى ننوشته است.

مؤلفان شيعه به او «ابو حنيفه شيعى » می ‏گويند. او ۹ سال به المهدى بالله، اولين خليفه فاطمى خدمت كرد. در دوران القائم بامر الله، خليفه دوم عهده ‏دار قضاوت طرابلس شد و در زمان المنصور بالله خليفه سوم، قاضى منصوريه شد. وى در دوران فخر الدين خليفه چهارم به بالاترين مقام خود رسيد و آن مقام قاضى القضاة و داعى الدعاة بود.

سخن بزرگان‏ در باره نعمان بن محمد تميمى‏: علامه مجلسى درباره ايشان می فرمايد: « ابو حنيفه، نعمان بن محمد بن منصور، قاضى مصر در ايام دولت اسماعيليه است. او در آغاز پيرو مذهب مالكى بود، سپس هدايت يافت و پيرو مذهب اماميه گشت. او از ترس خلفاى اسماعيلى، از ائمه بعد از امام جعفر صادق عليه السلام روايت نمى ‏كند ولى در پوشش تقيه حرف حق را بيان می ‏كند.»

ابن خلكان در وفيات الأعيان می ‏گويد: « قاضى نعمان يكى از دانشمندان است. او در آغاز پيرو مذهب مالكى بود ولى بعد پيرو مذهب اماميه شد.

ابن زولاق درباره او می ‏گويد: نعمان بن محمد قاضى، در نهايت فضل و دانش و اهل قرآن و آگاه به معناى آن و عالم به فقه و ديدگاه هاى مختلف فقهى و لغت و شعر و تاريخ بود و همواره با عقل و انصاف قدم برمی ‏داشت. او هزاران صفحه در مدح اهل بيت از خود به يادگار گذاشت.»

ابن شهر آشوب صاحب كتاب معالم العلما می ‏فرمايد: « قاضى نعمان بن محمد امامى نبود ولى كتاب هاى او نيكو و خوب است.»

تأليفات‏ نعمان بن محمد تميمى‏: نعمان بن محمد داراى ۴۷ تأليف است كه در علومى مانند فقه، تأويل، تفسير و اخبار نگاشته شده است. برخى از تاليفات او عبارتند از: ۱ـ دعائم الإسلام ۲ - شرح الأخبار ۳ - أساس التأويل‏ ۴ - افتتاح الدعوة ۵ - التوحيد و الإمامة ۶ - مفاتيح النعمة ۷ - الإيضاح‏ ۸ - الينبوع‏ ۹ - المجالس و المسامرات. از نكات كتاب اخير آن است كه مؤلف، در آن اختراع قلم خودنويس را به المعز لدين الله (خليفه فاطمى) نسبت داده است.

وفات‏ نعمان بن محمد تميمى‏: نعمان بن محمد در سال ۳۶۳ هجرى و در سن ۱۰۴ سالگى دعوت حق را لبيك گفت و به ديار باقى شتافت.

منبع : مجموعه سیره معصومین